Resilience Movement

“Mevrouw, weet u, bijna niemand glimlacht naar ons als we hier staan, de meesten bekijken ons als oud vuil. Dat is ons imago. Maar wij weten dat het niet waar is.” *

Deze 17-jarige jongeren drukken uit wat ons allemaal stoort en pijn doet: de onmacht en onrechtvaardigheid van een ongelijkwaardige positie te hebben. Hoe is het mogelijk dat voor velen van ons -volwassenen en geprivilegieerde gezinnen- dit een verborgen en onoplosbaar probleem blijft? Allerlei nieuwsberichten wijzen al jaren op toenemend geweld. Is er in onze ogen ook niet te veel agressie op de speelpleinen? Zijn er niet genoeg burn-outs bij leerkrachten én kinderen? Ieder van ons beleeft het op de één of andere manier, van ver of van dichtbij, op micro- of macro-niveau. Geweld naar anderen of naar jezelf, van jongs af aan, of pas op latere leeftijd, in eigen huis, op radio, televisie of op internet. En degenen die dit geweld van heel dichtbij ervaren worden uitgesloten als defecte mensen: ziek (agressie van binnen) of crimineel (agressie naar buiten). En steeds weer opnieuw wordt het behandeld als een individueel probleem dat geïsoleerd moet worden. De defecte mens wordt doorverwezen naar de dokter om vervolgens alleen thuis of in een instelling te blijven, of naar de rechtbank om vervolgens opgesloten te worden, weg van familie en vrienden.

De DD-bril en de collectieve blik

Laten we de bril van Deep Democracy even opzetten om het accent te verschuiven van individuele naar collectieve perspectieven. Als ik het in enkele zinnen probeer samen te vatten, is dit het (vereenvoudigde) Deep Democracy model dat ik in deze context wil schetsen:

• Er zijn bewuste processen in de samenleving en er zijn onbewuste processen. De bewuste processen liggen als het ware “boven de waterlijn”, ze worden uitgesproken, benoemd, zichtbaar gemaakt, er zijn woorden voor, veel woorden die door velen worden gehoord. De onbewuste processen spelen zich af “onder de waterlijn”, ze zijn voelbaar, maar vaak onduidelijk en nauwelijks zichtbaar, onwennig en ongemakkelijk. Bij uitbarsting of ontploffing zijn ze even zichtbaar, en soms ook beangstigend.
• Er zijn meerderheidsstemmen die zich vooral boven water bewegen, men hoort ze meestal graag, de media zendt ze uit en we gebruiken ze voor dialoog en besluitvorming. Er zijn ook minderheidsstemmen, vooral onder water, die vaak worden genegeerd, beschuldigd, gestigmatiseerd of op een andere manier uitgesloten.
• Er is zichtbare, bewuste wijsheid boven de waterlijn, en oneindig veel onzichtbare wijsheid die verstopt ligt onder water. Door spanningsvelden op een zorgzame manier op te zoeken en van dichtbij te leren kennen, dankzij open en verbindende communicatie in een voldoende veilige omgeving, kunnen we toegang krijgen tot de potentiële wijsheid die onder water ligt en die vaak verrassend veel creativiteit en nieuwe verbanden met zich mee brengt.

Rara in welke groep zitten straatjongeren: de meerderheid of de minderheid? Inzoomend op dit beeld van alles wat er boven en onder de waterlijn ligt, brengt de volgende vraag ons bij een belangrijk punt: welke stemmen bewegen zich het dichtste bij de nog onzichtbare wijsheid? 

“Mevrouw, weet u, de meeste mensen zoals u, die weten niet wat grote problemen zijn. Jullie problemen zijn voor ons kleine ongemakjes. Jullie maken niet mee wat wij dagelijks meemaken. En we weten dat het geen zin heeft om problemen te vermijden, om ervan te vluchten, want ze gaan niet weg totdat ze worden aangepakt. En we weten ook dat we uit die problemen heel veel leren.”

U, als deel van de meerderheidsstemmen die dit soort artikels lezen, hoort waarschijnlijk net als ik regelmatig een innerlijke stemmetje commentaar geven “onbegrijpelijk, dat is toch niet normaal”, als reactie op marginaal straatjongerengedrag. Gedrag dat grenzen opzoekt en overschrijdt is niet bepaald comfortabel. Problemen moeten liefst zo snel mogelijk uit de weg worden geruimd en de meest vanzelfsprekende manier is om ze van op een afstandje te bekijken, te isoleren en dringend iets te doen om ze uit te sluiten. Het zou teveel tijd kosten en zelfs verwarrend zijn om in gesprek te gaan, om dichtbij te komen en om de onveiligheid en boosheid te voelen die er heerst. Het koude, troebele water is niet fijn om te voelen, laat staan om erin te gaan zwemmen op zoek naar verborgen dingen. We gaan dan liever even op vakantie of winkelen, met vrienden die liefst niet al te veel in de problemen zitten. In periodes dat ik wat intensiever met “probleem-jongeren” (of volwassenen) bezig ben, krijg ik regelmatig te horen: “Pas op dat je niet wordt meegetrokken in hun problemen, je kunt er toch niks aan doen, en je kunt al helemaal niet al die moeilijkheden van anderen oplossen.” Het klopt niet dat we er niks aan kunnen doen. Het klopt wel dat we niet alles kunnen oplossen en dat er heel heldere grenzen, communicatie en verwachtingen nodig zijn om niet meegesleurd te worden. 

Nu, dit artikel wil niet beweren dat één van de groepen gelijk of ongelijk heeft, dat het ene gedrag juist is en het andere fout, of dat bepaalde stemmen de waarheid in pacht hebben. Het wil wel uitnodigen om verborgen informatie op te zoeken, te onthullen en bewust te maken, zodat we de kennis en inzichten kunnen gebruiken, ermee kunnen werken. Niemand heeft een monopolie op de waarheid. We zijn wel allemaal zoekende naar de beste manier om samen te leven, op zoek naar stemmen die actief verbinding willen maken. En voor verbinding, zo denken we, is eerst een bepaalde mate van veiligheid en vertrouwen nodig. Maar wat doen we dan met de jarenlange beleving van discriminatie en armoede, concrete ervaringen van onveiligheid en gekwetstheid, waardoor het vertrouwen onherstelbaar in duizend stukjes is gebroken?

“Niemand is te vertrouwen. We vertrouwen alleen degenen die het dichtst bij ons staan, als we elkaars grenzen goed hebben leren kennen en zeker weten dat we eenzelfde mentaliteit delen en ontwikkelen.”

Veiligheid en vertrouwen kunnen diepere verbinding mogelijk maken. Maar wist je dat het omgekeerde nog veel beter werkt? Verbinding maken kan veiligheid en vertrouwen doen groeien. Verbinding kun je zelf creëren, terwijl veiligheid en vertrouwen een gevoel is wat ontstaat. Je kunt dichterbij iemand komen, zo dichtbij dat je elkaars persoonlijke grenzen leert kennen en respecteren, zodat je heel concreet weet wat je van elkaar kunt verwachten. De weg naar verbinding van straatjongeren met elkaar is haalbaar, maar de weg naar verbinding met andere mensen in de samenleving is voor onze straatjongeren ver weg, ellenlang, vol obstakels, haast onbereikbaar, het lijkt hopeloos. In de wantrouwige blik van de voorbijganger die wegkijkt, of waarin angst en afkeer te lezen is, zien ze weinig kansen op verandering. Een gevoel van onmacht neemt dan de overhand. Afleiding zoeken of steun vinden bij elkaar is een manier om hiermee om te gaan. En dromen blijven koesteren van op een dag een jeugdhuis te mogen animeren en om samen op uitstap te gaan naar Adventure Park.

“We weten dat we ons vaak niet goed gedragen, en we weten ook hoe dat komt: uit verveling en gebrek aan toekomstperspectief, we moeten zoveel moeite doen om iets te bereiken, en we kunnen onze energie nergens anders kwijt. Natuurlijk zouden we liever een jeugdhuis willen hier in de buurt, waar we samen kunnen zitten, praten, spelletjes doen en lachen, en misschien zelfs eens een uitstap. Een plek waar we onze broertjes en zusjes mee naar toe kunnen nemen, zodat ze niet hetzelfde hoeven mee te maken als wij.”

Een macro-perspectief

Ik neem je even mee op uitstap naar een macro-perspectief op onze samenleving. Dit is een uitnodiging om mee te duiken in enkele (vereenvoudigde) ideeën van Hannah Arendt. Je mag onderstaande gerust beschouwen als een alarmerend bericht, als een waarschuwing. Als een signaal dat we op een kantelpunt staan in de ontwikkeling van onze samenleving en als een oproep om alle mogelijke wijsheid te verzamelen en vervolgens bewuste, wijze keuzes te maken. Hannah leert ons dat bepaalde dynamieken leiden tot massavorming en tot totalitair denken, en vervolgens tot een totalitair regime waarin tunnelvisie en agressie normaal worden.

• De sociale en maatschappelijke voorwaarden voor massavorming zijn sociale isolatie, een gebrek aan zingeving, en een algemeen gevoel van angst, onbehagen en frustratie. Check: de afgelopen jaren sinds de aanslagen, met corona erbovenop.
• De volgende stap naar totalitair denken is dat er één oplossing wordt voorgesteld, een zeer eenvoudige bemeesterings-strategie die wordt aangeboden om de ongebonden angst te kanaliseren en te verklaren. Check: ongenuanceerde maatregelen, politie- en sociale controle, bestraffing en vaccinatie.
• De meest efficiënte strategie is om onbehagen, frustratie en angst te projecteren op ‘de ander’. Dit is het meest efficiënt en het meest eenvoudig, want fysiologisch en neurologisch gezien is dit de weg van de minste moeite, de minste weerstand, waarin we de minste hersenenergie ‘verspillen’ en waarbij we de weg bewandelen van zelfbehoud door niks aan ons zelf te hoeven veranderen. Jezelf veranderen kost moeite en is confronterend. De ander als probleem zien en hem/haar opleggen om te veranderen is veel comfortabeler. Check: ‘de ander’ is degene die twijfelt, die niet gehoorzaamt, die een ander verhaal vertelt.
• De voorgestelde strategie zorgt voor vernauwing, vereenvoudiging en tunnelzicht op cognitief en emotioneel vlak. Cognitief is er één verklaring, één oplossing, en een duidelijke afgebakende groep schuldigen (check: de ongehoorzamen en in-vraag-stellers) en een groep van lijdende slachtoffers (check: de kwetsbare middenklasse, vooral oudere mensen). De emoties die centraal staan zijn angst, boosheid, onmacht en frustratie, en niet te vergeten liefde voor de redders: zij die de bemeesterings-strategie belichamen en uitdragen (check: een homogene groep virologen, artsen, economen en politici).

Wat blijft er dan nog over als cognitie en emotie beperkt worden? Lichamelijke impulsen krijgen vrij spel. De neurowetenschap en het fenomeen van “neuroceptie” verklaart hoe ons autonoom zenuwstelsel is gericht op stabiliseren en duidelijkheid, op het detecteren van gevaar en onveiligheid. En op zoveel mogelijk verbinding houden met de veiligste groep: vaak komt dit neer op ‘de machthebbenden en de gehoorzamende massa’. De angst om er alleen voor te staan en om te lijden groeit. Deze lichamelijke impulsen leiden naar (soms noodzakelijke!) reacties zoals vechten, vluchten, bevriezen, of instorten. Heel concreet zien we dat in de vorm van agressie en criminaliteit (vechten), emigreren, consumeren, verslaving of risicogedrag (vluchten), het ‘stille midden’ dat zwijgt en alle alternatieve acties negeert of in vraag stelt (bevriezen), en burn-out, depressie, ernstige ziekte, zelfmoord of moord (instorten/ontploffen). De huidige toestanden in onze samenleving tonen dat we al ruimschoots voldoen aan de voorwaarden van massavorming en dat het proces van totalitair denken ver gevorderd is. Er zijn duidelijke tekenen van de agressie die eigen zijn aan een totalitaire regime, zoals het toenemende politiegeweld in banale situaties. Wie had een jaar geleden kunnen denken dat volwassen mensen in hun eigen huis door agenten zouden worden geduwd, geslagen, of zich gedurende twee uur in een kast verstoppen, omdat ze met iets meer dan 10 mensen aanwezig waren? Dat je een boete zou krijgen omdat je muziek maakt en mensen op afstand komen luisteren? Dat je bestraft zou worden omdat je met een paar huisgenoten samen op je balkon staat? Agenten zijn dé instrumenten van een angst-regime. En vluchten, bevriezen of instorten is geen optie, dus wordt er gevochten en ontploft.

Een andere weg

Terug naar onze jongeren. Waar staan zijn in het proces? Zij zitten al veel langer vast in het gegeven van agressie, armoede en gebrek aan steun van de bestaande diensten en instellingen in de samenleving. In oorverdovende stilte vergezeld van vernietigende blikken van de meerderheid, in een omgeving waar lijden en sterven bij de dagelijkse realiteit hoort. De onaangename confrontatie met de chaos van vluchtende, vechtende, bevriezende, instortende en ontploffende mensen is hun normaliteit. Zijn ze dan gedoemd om voor altijd dader of slachtoffer te zijn, op hun manier te vechten, vluchten of bevriezen en uiteindelijk in te storten of te ontploffen, of is er een alternatief?

“We zien veel depressieve leerkrachten die niet de kracht hebben om ons te helpen, of om ons de nodige aandacht te geven. Anderen zijn ronduit agressief of discriminerend. Sommige leerkrachten steunen ons wel, wij zijn hen dankbaar en hebben respect voor wat zij voor ons doen.”

“We worden vaak slecht behandeld, maar we geven niet op. We moeten oppassen om niet te worden en te doen zoals de mensen die ons pijn doen, we moeten slimmer zijn, blijven proberen en elkaar steunen.”

De mensen die het zich kunnen permitteren om te blijven hangen in bevriezen of om te vluchten van de angst om te lijden, dat zijn jij en ik, de mensen die dit artikel lezen. Onze ‘oplossingen’ blijven vaak hangen in impulsreacties: zo ver mogelijk uit de buurt blijven van mensen met grote problemen.

Maar als je goed luistert naar deze jonge stemmen, dan is er een andere optie. Die van blijven proberen en timmeren aan een kwetsbare weg van verbinding, van steun aan elkaar hebben, en je energie sparen om met beide handen te kunnen grijpen wat zich aandient in het moment. Genoeg veerkracht opbouwen om te kunnen overleven en je ogen goed open te houden, en vooral goed te weten wat je wil bereiken in het leven. De glasheldere intentie om je familie te steunen en alle anderen in je nabijheid die afzien, die onderdrukte stemmen. Het is hun weg terug naar verbinding met henzelf, met anderen en met de wens van inclusie.

“We mogen elkaar eigenlijk niet meer zien van de politie, maar we zijn vrienden, we hebben alleen elkaar, dus zien we elkaar toch.” (…) “Ik heb in de jeugdgevangenis gezeten en ik wil daar later gaan werken, want ik weet welke steun die jongeren nodig hebben, ik heb het zelf meegemaakt.”

Als de minderheidsstemmen de toegangspoort openen naar meer informatie, wijsheid en creativiteit, dan moeten wij, de meerderheid, de moed hebben om onder water te duiken, de nederigheid om te zwijgen, de openheid om nieuwsgierige vragen te stellen en de oprechtheid om heel goed luisteren naar onze medemens. En pas weer spreken als we op een constructieve manier dit dieper verhaal van verbinding kunnen vertellen. Als we durven op gelijkwaardige wijze in gesprek te gaan zijn er vele oplossingen mogelijk. In plaats van meer regels te maken zullen we misschien de motivatie en de kracht vinden om regels te transformeren, zodat verbinding weer mogelijk wordt.

Hoe verder?

Als meerderheid heb je toegang tot meer en andere netwerken en macht dan de minderheid. Gebruik jouw macht om ruimte te maken voor het verhaal van transformatie. Neem je angst -die jouw eigen hachje wil beschermen- onder de arm, wees niet naïef, vlucht niet weg, en zet de stap naar verbinding in jouw omgeving. Anders is het enige wat we nog boven het water uit zullen zien komen, de opborrelende weerstand en de explosies ervan.

Lees de volgende zin en sta er even bij stil: “De angst om te lijden is erger dan het lijden zelf”. 

Wat roept dit bij jou op?

Sluit even je ogen of wendt je blik af, neem de tijd om eerst je eigen antwoord te horen voordat je het mijne leest.

Mij doet het denken aan toen ik in de rij van de supermarkt in Lissabon stond, en twee oudere vrouwen achter mij hoorde praten: “ik ben niet bang voor de dood, maar wel voor de pijn die ik zal lijden voor ik doodga.” Het doet me ook denken aan een dertienjarig meisje dat ik ooit betrapte op automutilatie en haar vroeg: “wat maakt dat je dit doet?” Ze antwoordde: “weet je, fysieke pijn is niet zo erg, dat is een welkome afleiding van de angst en de pijn in mijn hoofd, die is veel erger en ondraaglijker.”

Luisteren naar pijn is niet leuk, maar wel nodig om steun te geven, privileges te herverdelen en om betrokken te zijn. Welke keuze maak jij als meerderheidsstem? Kies je om als je pijn ziet afzijdig te blijven, om weg te kijken? Dan is dit niet jouw moment van betrokkenheid, en dat is helemaal oké. Bouw ondertussen aan je veerkracht, zorg goed voor jezelf en voor je naasten, wees bewust van wat je wil bereiken in het leven en vooral: houd je ogen goed open, want er zullen nog meer dan genoeg kansen volgen in de komende maanden en jaren. Misschien zit ook jouw moment ertussen.

Ylva Berg

* Citaten vertaald uit 2 ResMove Conversations met jongeren in maart 2021