Een nieuwe cultuur bouw je met lijf en leden

Tijdens een rustige betogingswandeling raakte ik aan de praat met een lief 8-jarig jongetje met voetballersambities en zijn even lieve oma, van wie we twee stickers kregen: “Fuck racism” en een middelvinger met de tekst “No racism in our city”. Ik heb er nog een paar gevraagd om aan mijn tienerkinderen mee te geven, die deze vast graag op school uitdelen. Ze hadden op zich wel mee gewild, maar zagen toch een beetje op tegen een saaie, lange wandeling waarvan de impact weinig overtuigend was, dus zijn ze bij hun vrienden gebleven. Net zoals vele andere geëngageerde afwezigen waarschijnlijk. Afwezig misschien omdat meelopen in een betoging ook al lang tot ‘het systeem’ behoort, langs uitgetekende lijntjes zodat we niet teveel overlast veroorzaken. Of afwezig omdat velen dankzij onze in racisme verankerde witte cultuur op zondag werken, samenkomen in eigen gemeenschap, een betaalbare woning aan het zoeken zijn, uitrusten om het dagelijkse ondergaan van agressie te kunnen volhouden, of gewoon omdat ze het roepen allang hebben opgegeven. Net als ik overigens. Ik heb ook niet meegeroepen.

Begrijp me niet verkeerd, het is uitstekend als er serieuze politieke actie komt en schitterend als de sociale actie blijft en groeit. Maar wie denkt dat we de oorzaken van racisme kunnen oplossen door erover te praten en te roepen heeft het flink mis. Elke campagne of strategie die uitsluitend met woorden en bijeenkomsten blijft inzetten op het strijden tegen bepaalde overtuigingen en gedachten, zal vooral mensen bereiken die hier al van overtuigd zijn en zal het wij-zij-verhaal versterken. Machtsmisbruik zal blijven bestaan, zelfs groeien, ten gunste van de welvaart van enkelen, ten koste van het welzijn van velen. Een strategie beperkt tot verbaal verzet is gedoemd om te falen in het veranderen van onze mentaliteit en onze angstcultuur, en zal racistisch gedrag stevig in de hand werken.

Racistische gedragingen moeten zoveel als mogelijk worden behandeld via de juridische weg en ontmoedigd door politieke en sociale actie. We weten echter ook al lang dat dit een slopende, hertraumatiserende en vaak hopeloos lange en onzekere weg is naar rechtvaardigheid. Helaas is dit blijkbaar ook de enige weg die we tot nu toe kennen en bewandelen. Als dit niet werkt dan weten we het ook niet meer, dus blijven we meer van hetzelfde proberen. Ondanks de jarenlange ervaringen en wetenschap dat verbaal racisme ondertussen sterk evolueerde van “dat zijn onaanvaardbare uitspraken” naar “je mag toch zeggen wat je denkt”. Ondanks dat verbaal agressief gedrag wordt genormaliseerd, want iedereen heeft recht op ‘vrijheid van meningsuiting’. Ondanks dat racisme vaak zelfs niet wordt herkend of afgekeurd door medemensen. Ondanks steeds meer fysiek agressief gedrag die de spanning en polarisatie versterkt en het extremere wij-zij-verhaal dat stemmen wint.

Het zal dweilen met de kraan open blijven als er geen genezende acties ondernomen worden.
“ Genezing van slachtoffers bedoel je?”, hoor ik vaak als ik dit zeg. Nee, ik bedoel genezing van onze scheefgegroeide logica en instellingen, van ons bewuste en onbewust discriminerend onderwijs, woning-, arbeids-, en alle andere markten. Van alle mensen, slachtoffers, daders, stilzwijgers, strijders, hulpverleners en burgers. De mechanismen die aan de basis liggen van racistisch gedrag dienen behandeld worden op een ander niveau. De strijd tegen racisme verdient een insteek die positief is. Na zoveel eeuwen racisme is het tijd om iets anders op te bouwen. Een cultuur zonder witte privileges. Een cultuur waarin we agressie en onderdrukking herkennen en onze medemens durven corrigeren, waarin we onze medemens durven steunen, ongeacht afkomst of huidskleur.

Neuro-wetenschappelijk onderzoek leert ons dat er expliciete aandacht nodig is voor een lichaamsgerichte en therapeutische aanpak van racisme*. Laten we in onze strijdvaardigheid aangewakkerd door de actualiteiten, deze vernieuwende dimensie niet verengen tot slachtofferhulp, en genezing een plaats geven in het uittekenen van oplossingen voor iedereen in onze samenleving. Want mensen die steun hebben aan elkaar en die hebben kunnen genezen na pijn en lijden, hebben geen aanleiding meer tot agressie en racisme tegenover “de ander”.

Wat denk je van volgend stukje (vereenvoudigde) geschiedenis? Racisme is door de eeuwen heen geëvolueerd van een concept, een idee van een witte mannelijke elite die hun macht wilde behouden (plantage- en slavenhouders), naar concrete subtielere gedragingen, gewoontes en gedachten bij ons allemaal. Het is een deel geworden van westerse en velke andere culturen, gegoten in een systeem van regels en van instellingen die machtsposities gekoppeld aan etnische afkomst in stand houden. Tijdens de kolonisatieperiodes was racistisch gedrag iets wat je eigen leven en dat van je familie kon redden wegens de bestaande machtsstructuren en privileges gebaseerd op huidskleur. Je overleefde door je te gedragen naar de regels van de machthebbers. Deze overlevingsreflex is gebleven en leeft vandaag verder in ons zenuwstelsel, in de vorm van een automatische reactie (wegkijken, banaliseren, beredeneren in plaats van voelen, afstand scheppen). Het wij-zij-verhaal is onderdeel van deze automatische reactie. Een verhaal waarin er goeierikken en slechterikken zijn, daders en slachtoffers, is duidelijk, eenvoudig en past in onze verhalencultuur, want zo kan ieder zijn/haar eigen vrije mening en gedrag rechtvaardigen. Het reële uiterst pijnlijke verhaal over de oorzaken van deze automatische reactie zijn zo complex, oud en moeilijk traceerbaar geworden, dat het veel moeite, tijd en inlevingsvermogen kost om ze te her-ontdekken, te begrijpen of bespreekbaar te maken.

En wat ga je doen na het volgende stukje (vereenvoudigde) neurologie over de bovengenoemde overlevingsreflex? Ons lichaam en ons op overleving gerichte reptielbrein (hersenstam en limbisch systeem) reageert snel en verbruikt minder energie dan het bewust nadenkend en verbindend deel van ons brein (neocortex). Meer dan de helft van ons gedrag en onze gedachten gebeuren zonder dat we er bewust over nadenken, vanuit oude aangeleerde patronen en gewoontes en gedachteconstructies die al vele jaren en generaties meegaan. Alles wat we waarnemen wordt op basis van die patronen in een flits geëvalueerd op ‘veilig’ of ‘niet veilig’. Bij de conclusie ‘niet veilig’ volgt er een automatische reactie (impuls). Dit is vergelijkbaar met het wegtrekken van je hand als je een hete plaat aanraakt. Daar hoef je niet eerst over na te denken, het gebeurt gewoon. Enkel als de conclusie ‘veilig’ is, gaat de binnenkomende ervaring verder naar de neocortex waar er over gereflecteerd kan worden en verschillende bewuste interpretaties en acties mogelijk zijn, bijvoorbeeld acties gebaseerd op waarden zoals solidariteit en gedeelde menselijkheid. Solidariteitsacties op afstand werken overigens veel beter dan acties voor onze nabije omgeving, want op afstand voelen we ons nog niet zo oncomfortabel, nog veilig genoeg om erover te spreken en ons te organiseren om hulp te bieden. Het echte gevaar bevindt zich in het buitenland en de kans om wat hulp te bieden zonder persoonlijk betrokken te worden, wordt gretig aangegrepen om te tonen hoe solidair we zijn. De gevaren die zich voor onze ogen afspelen parkeren we liever in ons goed verankerde schuldmodel, en de mogelijke hulpstrategieën groeien even scheef als ons zenuwstelsel.

De geschiedenis kunnen we niet veranderen. Maar de oorzaak van racisme kan wel worden aangepakt, want we kunnen de lichamelijke impulsen en spanningen die aan de basis liggen van racistisch gedrag omvormen. Door de signalen op te merken en vervolgens te leren ontspannen, herstelt het lichaam zich van de interpretatie ‘onveilig’ naar ‘veilig’ om weer helder en waardegebonden te kunnen denken en handelen. Dit is wat we doen als we werken aan veerkracht. En dit is wat nodig is om de wortels van racisme aan te pakken. Hoe meer veerkrachtige mensen, hoe meer lichamen in staat zijn om bewust te schakelen naar een veilig gevoel, hoe minder racisme groeikansen krijgt in onze samenleving.

In mei (dit jaar) starten er -in samenwerking met Hummus- Racial Affinity Groups** waarin iedereen die wil, kan samenkomen. Waarin we gemeenschappen en verbindingen kunnen bouwen om samen te genezen, om de pijn van het verleden en van vandaag te leren dragen zonder projectie op anderen, en om onze bestaande privileges te benutten voor fundamentele verandering. Wees welkom om op jouw manier jouw bijdrage te leveren aan onze nieuwe ontkiemende cultuur!

* Een greep uit recent wetenschappelijk onderzoek, artikels en boeken

Stressreductie via lichaamswerk (hartcoherentie) bij de politie in Nederland https://www.heartmathbenelux.com/index.php?id=168&sec=2&lang=nl
Links naar experts, werkboeken en literatuur (engelstalig)
https://www.resmaa.com/resources “My grandmother’s hands” en Somatic Abolitionism, Resmaa Menakem
Traumasporen. Het herstel van lichaam, brein en geest na overweldigende ervaringen.” Bessel van der Kolk (originele titel “The body keep the score”)-https://www.besselvanderkolk.com/resources/the-body-keeps-the-score
Veerkracht. Een handleiding voor innerlijke rust, kracht en geluk”. Rick Hanson
Interview van Kifikif met Peter Adriaenssens https://kifkif.be/cnt/artikel/we-hadden-nooit-gedacht-dat-de-klok-zou-terugdraaien-3655

** Contacteer ons voor meer info over de Racial Affinity Groups via de contactpagina. We starten op 7 mei, 21 mei en 25 juni met kennismaking-sessies in Brussel (St Gillis), steeds van 10u tot 13u.
Het e-boekje “de kiemen van inclusie” met verhalen van Fanny Matheusen en Ylva Berg over
inclusie en racisme is gratis beschikbaar op de website van HUMMUS.

Een uitnodiging

Je hoeft de inhoud van bovenstaand artikel niet zomaar te geloven. Je bent van harte welkom om er zelf mee te experimenteren en te aanschouwen wat jouw eigen observaties zijn. Dat kun je als volgt doen, als je een bijdrage wil leveren aan het verminderen van racisme in onze samenleving.

Begin in de komende dagen nauwkeurig te letten op signalen in je lichaam die wijzen op een veilig of onveilig gevoel. Let bijvoorbeeld op ontspannen/gespannen spieren, een rustige/onrustige hartslag en adem, een glimlachend/fronsend gezicht. Als je je eigen signalen hebt leren kennen, doe dan de volgende oefening:

Ongeacht welke huidskleur je hebt, merk op hoe jouw lichaam reageert als je er iemand met een andere machtspositie in jouw buurt komt (bvb je baas op het werk of een politieagent op straat). En ook als er iemand met dezelfde machtspositie als jij in jouw buurt komt (bvb een collega of een buur). Wees alert en eerlijk met jezelf en observeer je lichaam met de blik van een nieuwsgierige, niet-oordelende onderzoeker. Wat gebeurt er met je spierspanning, je hartslag, je adem, je andere signalen, en welke gedachten komen er spontaan in je op? En wat gebeurt er daarna als je bewust langzamer beweegt en ademt?

Je kunt dezelfde oefening nu doen met mensen die een andere en dezelfde huidskleur hebben als jij en opmerken op wat er gebeurt als je deze oefening regelmatig doet.